संपादकीय
संविधानाचे शिल्पकार आणि त्यांचे विचार
भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची जयंती म्हणजे केवळ एका महान व्यक्तीची आठवण नसून, एका नव्या युगाची पहाट आहे. त्यांनी केवळ दलित आणि शोषित समाजालाच नव्हे, तर संपूर्ण देशाला एक नवी दृष्टी दिली. त्यांच्या अथक परिश्रमातून साकारलेले भारतीय संविधान, हा आपल्या देशाचा आत्मा आहे. या विशेष अंकात, बाबासाहेबांच्या जीवनकार्यातील या महत्त्वपूर्ण योगदानाचा आणि संविधानातील काही महत्त्वाच्या तरतुदींचा आढावा घेऊया, जेणेकरून जयंती साजरी करत असताना लोकांमध्ये संविधान विषयी जागरूकता वाढेल.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: जीवन आणि कार्य (संक्षिप्त)
डॉ. भीमराव रामजी आंबेडकर यांचा जन्म १४ एप्रिल १८९१ रोजी झाला. प्रतिकूल परिस्थितीतही त्यांनी उच्च शिक्षण घेतले आणि समाजातील अस्पृश्यतेविरुद्ध संघर्ष केला. ते एक उत्कृष्ट कायदेपंडित, अर्थशास्त्रज्ञ आणि समाजसुधारक होते. स्वतंत्र भारताच्या संविधान सभेचे अध्यक्ष म्हणून त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आणि जगातील सर्वोत्तम संविधानांपैकी एक विशाल संविधान देशाला अर्पण केले.
भारतीय संविधान हे केवळ कायद्यांचे पुस्तक नाही, तर ते आपल्या देशाच्या लोकशाही मूल्यांचा आणि नागरिकांच्या हक्कांचा आधारस्तंभ आहे. डॉ. आंबेडकरांच्या नेतृत्वाखालील संविधान सभेने दोन वर्षे, अकरा महिने आणि अठरा दिवस अथक परिश्रम करून हे संविधान तयार केले. विश्वातील
सर्वात मोठे भारतीय लिखित संविधान आहे. यात नागरिकांचे मूलभूत हक्क, राज्याच्या धोरणांची मार्गदर्शक तत्त्वे आणि सरकारची रचना यांसारख्या महत्त्वाच्या गोष्टींचा समावेश आहे.
लोकशाही शासनप्रणाली मध्ये संविधान भारताला एक सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही गणराज्य घोषित करते. यात जनतेला आपले प्रतिनिधी निवडण्याचा आणि देशाच्या कारभारात सहभागी होण्याचा हक्क दिलेला आहे. यामध्ये
संविधानाच्या तिसऱ्या भागात नागरिकांच्या मूलभूत हक्कांची हमी देण्यात आली आहे. यात समानता, स्वातंत्र्य, शोषणाविरुद्धचा हक्क, धार्मिक स्वातंत्र्य, सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक हक्क आणि घटनात्मक उपायांचा हक्क यांचा समावेश आहे. हे हक्क कोणत्याही परिस्थितीत हिरावून घेतले जाऊ शकत नाहीत.
(कलम १४-१८) कायद्यासमोर सर्व नागरिक समान आहेत. धर्म, जात, लिंग किंवा जन्मस्थान या आधारावर कोणताही भेदभाव केला जाणार नाही.
स्वातंत्र्याचा हक्क (कलम १९-२२) भाषण आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, शांततापूर्ण निदर्शनाचा हक्क, संघटना स्थापन करण्याचा हक्क, भारतात कुठेही फिरण्याचा आणि राहण्याचा हक्क, कोणताही व्यवसाय करण्याचा हक्क इत्यादींचा समावेश आहे.
(कलम २३-२४) मानवी तस्करी, वेठबिगारी आणि बालमजुरी यांसारख्या शोषणाच्या प्रकारांना प्रतिबंध घालतो.
(कलम २५-२८) प्रत्येक नागरिकाला कोणताही धर्म स्वीकारण्याचा, आचरणात आणण्याचा आणि त्याचा प्रचार करण्याचा हक्क आहे.
(कलम २९-३०) अल्पसंख्याकांना त्यांच्या भाषा, लिपी आणि संस्कृतीचे जतन करण्याचा आणि शैक्षणिक संस्था स्थापन करण्याचा हक्क आहे.
(कलम ३२) मूलभूत हक्कांचे उल्लंघन झाल्यास नागरिक थेट सर्वोच्च न्यायालयात दाद मागू शकतात. या कलमाला डॉ. आंबेडकरांनी 'संविधानाचा आत्मा' म्हटले आहे.
राज्याच्या धोरणांची मार्गदर्शक तत्त्वे (भाग 4) यात राज्याने धोरणे ठरवताना कोणत्या गोष्टी लक्षात घ्याव्या लागतील, याबाबत मार्गदर्शन दिलेले आहे. जरी हे हक्कांसारखे बंधनकारक नसले तरी, देशाच्या सामाजिक आणि आर्थिक विकासासाठी ही तत्त्वे महत्त्वाची आहेत. संविधानाने केंद्र सरकार आणि राज्य सरकार यांच्यात अधिकारांची विभागणी केली आहे. यामुळे देशात एक मजबूत आणि लवचिक शासनप्रणाली कार्यरत आहे.
संविधानाने न्यायपालिकेला कार्यकारी मंडळ आणि विधिमंडळाच्या प्रभावापासून स्वतंत्र ठेवले आहे, जेणेकरून कायद्याचे योग्य पालन होईल आणि नागरिकांच्या हक्कांचे संरक्षण होईल.
आज देशात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची जयंती साजरी करत असताना लोकांमध्ये केवळ त्यांच्या प्रति कृतज्ञता व्यक्त करणे नव्हे, तर त्यांनी दिलेल्या संविधानातील मूल्यांना आत्मसात करणे आणि त्यांचे जतन करणे होय. आजच्या परिस्थितीत, जेव्हा समाजात अनेक प्रकारची आव्हाने आहेत, तेव्हा संविधानातील समानता, न्याय आणि बंधुत्वाची मूल्ये अधिक महत्त्वाची ठरतात.
खरोखरच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी आपल्याला दिलेल्या संविधानिक हक्काची पायमल्ली तर होत नाही ना याची रुखरुख लागून राहिली आहे. संविधानाच्या चौकटीत राहून शासन चालले आहे का याचा बोध आजच्या जयंती निमित्ताने लोकांमध्ये जनजागृती करण्यासाठी संविधानाचे महत्व सांगितले पाहिजे. देशात भ्रष्टाचार, बेरोजगारी, महागाई यांने जनता होरपळून चालली आहे. यावर संविधानाच्या चौकटीत राहून शासनाने वेळीच उपाययोजना केल्या पाहिजेत तरच देशाची भावी पिढी सुदृढ आणि निरोगी राहू शकते.
या जयंतीनिमित्त आपण सर्वांनी संविधानाचे वाचन करावे, त्यातील तरतुदी समजून घ्याव्यात आणि आपल्या दैनंदिन जीवनात त्याचे पालन करण्याचा संकल्प करावा. विशेषतः युवा पिढीने संविधानाचे महत्त्व जाणणे आणि एक जबाबदार नागरिक म्हणून आपले कर्तव्य बजावणे आवश्यक आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी देशाला दिलेले संविधान हे एक अनमोल ठेवा आहे. या संविधानाने देशाला एकजूट ठेवले आहे आणि प्रत्येक नागरिकाला समान संधी उपलब्ध करून दिली आहे. त्यांच्या जयंतीनिमित्त आपण संविधानाचे महत्त्व जाणून घेऊया आणि एका सशक्त आणि न्याय्य समाजाच्या निर्मितीसाठी प्रयत्न करूया!
जय भीम! जय संविधान!
संपादक - बाळकृष्ण कासार
